e-RUPI काय आहे?

भारताच्या डिजिटल पेमेंट्स इकोसिस्टमचा विस्तार आश्चर्यचकित करणारा आहे. एसीआय वर्ल्डवाईडच्या संशोधनानुसार, भारताने 25.5 अब्ज रिअल टाईम पेमेंट व्यवहारांसह आघाडी राखली आहे. नाविन्यपूर्ण तंत्रज्ञान, आर्थिक उत्पादने विकसित करणे आणि बाजारात नाविन्यपूर्ण व्यवसाय मॉडेल विकसित केल्यामुळे ग्राहकांचा कल डिजिटल पेमेंटकडे वळला आहे. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाच्या वार्षिक अहवाल 2020-2021 ने दर्शवल्यानुसार, कोविड -19 च्या उद्रेकामुळे देश कॅश-लेस पर्यायांकडे ढकलला गेला, ही अशी स्थिती होती, जी आधीच खुल्या नवकल्पनातून नफा मिळवत होती.

भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी अनेक डिजिटल प्रकल्प हाती घेतले आहेत. मागील काही वर्षांत भारतात डिजिटल क्रांती झाली आहे. डिजिटल पेमेंट पद्धतीबाबत नागरिक अधिक जागरूक झाले आहेत, त्यामुळे त्यांचे जीवनमान उंचावले आहे. ही सिस्टम लोकांना डिजिटल पेमेंट भरण्यासाठी आणि प्राप्त करण्यासाठी अधिकृत करते. 2 ऑगस्ट 2021 रोजी पंतप्रधानांनी अधिकृतपणे e-RUPI या पेपरलेस आणि कॉन्टॅक्टलेस डिजिटल पेमेंट सिस्टमचा शुभारंभ केला. पंतप्रधानांच्या म्हणण्यानुसार, e-RUPI व्हाउचरमुळे देशभरातील डिजिटल व्यवहारात डायरेक्ट बेनिफिट ट्रान्सफर अधिक कार्यक्षम होण्यास मदत होईल. त्यातून डिजिटल सरकारला नवा आयाम प्रदान करेल. त्यांनी e-RUPI हे लोकांच्या जीवनात तंत्रज्ञानाला एकीकृत करण्यात भारताला मिळालेल्या यशाचे लक्षण आहे, असे सांगितले.

e-RUPI म्हणजे नेमकं काय?

e-RUPI हा टेक्स्ट-आधारित किंवा क्यूआर कोड-आधारित ई-व्हाउचर आहे जो प्राप्तकर्त्याच्या सेलफोनवर पाठवला जातो. जो कोणी या सर्वसमावेशक वन टाईम पेमेंट प्लॅटफॉर्मचा वापर करेल त्याला कोणत्याही डिजिटल मोबाईल पेमेंट अ‍ॅप्स, कोणतेही पेमेंट कार्ड किंवा नेट बँकिंग न वापरता सेवा प्रदात्यांकडून व्हाउचर पुनर्प्राप्त करता येतील.

इंडियन नॅशनल पेमेंट्स कॉर्पोरेशनने अर्थ आणि आरोग्य मंत्रालय आणि राष्ट्रीय आरोग्य प्राधिकरण यांच्या संयुक्त विद्यमाने ते विकसित केले आहे. एनपीसीआयच्या मते, e-RUPI प्रीपेड व्हाउचर दोन प्रकारे प्रदान केले जाऊ शकतात: पहिला मार्ग म्हणजे व्यक्ती-ते-व्यक्ती (पी 2 पी), आणि दुसरा व्यवसाय-ते-ग्राहक (बी 2 सी). तरीही, आतापर्यंत, त्याने केवळ बी 2 सी क्षेत्राच्या मर्यादेपर्यंत डेटा पुरवला आहे.

व्हाउचर म्हणजे काय?

• e-RUPI डिजिटल व्हाउचर आहे जो वापरकर्त्यांना जलद प्रतिसाद कोड किंवा टेक्स्ट मेसेज व्हाउचर म्हणून प्राप्त होईल, ज्यामुळे पेमेंट थेट त्यांच्या बँक खात्यात दिली जाऊ शकतात. कोणतीही सार्वजनिक संस्था किंवा फर्म भागीदार बँकांच्या माध्यमातून e-RUPI व्हाउचर तयार करू शकते.
• प्राप्तकर्त्याने किरकोळ विक्रेत्याला जलद प्रतिसाद कोड किंवा मेसेज सादर करणे आवश्यक आहे, जो ते स्कॅन करेल आणि लाभार्थीच्या मोबाईल नंबरवर सुरक्षा कोड प्रदान करेल. प्रक्रिया अंतिम करण्यासाठी, नंतरच्या व्यक्तीने विक्रेत्याकडे कोड सादर केला पाहिजे.
• हे व्हाउचर्स विशिष्ट कारणासाठी जारी केले जातात; अशा प्रकारे जर प्राधिकरणाने त्यांना लसीकरणासाठी वितरित केले, तर त्यांचा वापर फक्त त्यासाठीच केला पाहिजे.

नॅशनल पेमेंट कॉर्पोरेशन ऑफ इंडियाविषयी (एनपीसीआय)

नॅशनल पेमेंट कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (एनपीसीआय) भारताची रिटेल पेमेंट आणि सेटलमेंट सिस्टम चालवत आहे. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया आणि इंडियन बँक्स असोसिएशनने या संस्थेची स्थापना केली आहे. भारतात मजबूत पेमेंट आणि सेटलमेंट पायाभूत सुविधा निर्माण करण्यासाठी, ही संस्था 2017 च्या पेमेंट आणि सेटलमेंट सिस्टम्स कायद्यांतर्गत कार्य करते. 

नॅशनल पेमेंट कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (एनपीसीआय) ही 2013 च्या कंपनी कायद्याच्या कलम 8 अन्वये गैर-नफा महामंडळ आहे. नॅशनल पेमेंट्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (एनपीसीआय) देखील भारतातील बँकिंग पायाभूत सुविधांच्या व्यवस्थापनाची जबाबदारी सांभाळत आहे, ज्यात भौतिक आणि इलेक्ट्रॉनिक पेमेंट आणि सेटलमेंट सिस्टमचा समावेश आहे.

हा गट पेमेंट सिस्टममध्ये नाविन्य आणण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यावर लक्ष केंद्रित करतो. स्टेट बँक ऑफ इंडिया, पंजाब नॅशनल बँक, बँक ऑफ बडोदा, कॅनरा बँक, युनियन बँक ऑफ इंडिया, बँक ऑफ इंडिया, आयसीआयसीआय बँक, एचडीएफसी बँक, सिटी बँक आणि एचएसबीसी या एनपीसीआयच्या प्रवर्तक बँका आहेत.

e-RUPI व्हाउचर जारी करण्याची प्रक्रिया

UPI प्लॅटफॉर्मवर नॅशनल पेमेंट कॉर्पोरेशन ऑफ इंडियाने e-RUPI डिजिटल पेमेंट सिस्टम तयार केली. भारताच्या राष्ट्रीय पेमेंट संघटनेनं व्हाउचर जारी करणारे अधिकारी असलेल्या बँकांमध्ये प्रवेश केला आहे. कंपनी किंवा सरकारी एजन्सीने भागीदार बँकेशी (खाजगी आणि सार्वजनिक क्षेत्रातील सावकारांसह) विशिष्ट व्यक्तीबद्दल आणि पेमेंटची आवश्यकता का आहे याविषयी माहितीसह संपर्क साधणे आवश्यक आहे. बॅंकेने जारी केलेल्या मोबाईल फोन व्हाउचरचा वापर करून लाभार्थींची ओळख पटवली जाईल. हे व्यासपीठ जीवनमान सुधारण्यासाठी आणि पेमेंट प्रक्रिया सुलभ करण्यासाठी एक मूलभूत डिजिटल प्रयत्न असेल.

e-RUPI डिजिटल पेमेंट सोल्यूशनचा उद्देश

• e-RUPI डिजिटल पेमेंट प्लॅटफॉर्मचे मुख्य उद्दीष्ट म्हणजे कॅशलेस आणि अखंड पेमेंट सिस्टम स्थापित करणे, जे नागरिकांना सहजतेने डिजिटल पेमेंट करण्यास अनुमती देते. 
• या पेमेंट प्लॅटफॉर्मच्या मदतीने वापरकर्ते सुरक्षित पेमेंट करू शकतात. 
• ही पेमेंट यंत्रणा लाभार्थीच्या मोबाईल फोनवर प्रसारित एसएमएस स्ट्रिंग-आधारित किंवा क्यूआर कोड ई-व्हाउचर वापरते. 
• e-RUPI डिजिटल पेमेंट सिस्टम हमी देते की सेवा वेळेवर देण्यासाठी मध्यस्थांची गरज लागणार आहे. 
• वापरकर्त्यांना कोणतेही कार्ड किंवा डिजिटल पेमेंट ॲप्स ठेवण्याची आवश्यकता नाही किंवा त्यांना पेमेंट करण्यासाठी ऑनलाईन बँकिंग प्रवेशाची आवश्यकता भासणार नाही, ज्यामुळे प्रक्रिया सोपी आणि सुरक्षित होईल.

हेही वाचा : तुमच्या व्यवसायाच्या भरभराटीसाठी UPI QR कोड कसा मिळवायचा?

e-RUPI अ‍ॅप सोबत असणाऱ्या बॅंकाची यादी

e-RUPI डिजिटल पेमेंटची फिचर्स

• 2 ऑगस्ट 2021 रोजी भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी e-RUPI डिजिटल पेमेंट प्लॅटफॉर्मची सुरुवात केली.
• हे प्लॅटफॉर्म कॉन्टॅक्टलेस आणि कॅशलेस पद्धतीने काम करेल.
• वापरकर्ते एसएमएस स्ट्रिंग-आधारित किंवा क्यूआर कोड ई-व्हाउचर वापरुन डिजिटल पेमेंट करण्यासाठी या सिस्टमचा वापर करू शकतात.
• हे व्हाउचर वापरकर्त्याच्या सेलफोनवर पाठवण्यात येणार आहे.
• या व्हाउचरचा वापर पेमेंट अ‍ॅप, ऑनलाईन बँकिंग किंवा क्रेडिट कार्डची गरज नसतानाही होऊ शकतो.
• भारताच्या राष्ट्रीय पेमेंट कंपनीने त्यांच्या UPI प्लॅटफॉर्मवर e-RUPI डिजिटल पेमेंट सेवा स्थापित केली आहे.
• वित्तीय सेवा विभाग, राष्ट्रीय आरोग्य प्राधिकरण आणि आरोग्य व कुटुंब कल्याण मंत्रालय हे सहयोगी आहेत.
• या कार्यक्रमाद्वारे सेवा प्रदाता प्राप्तकर्ता आणि सेवा प्रदात्यांशी जोडला जाईल. हा काॅन्टॅक्ट पूर्णपणे डिजिटल पद्धतीने, कोणत्याही भौतिक इंटरफेसशिवाय बनवला जाईल.
• जेव्हा या प्लॅटफॉर्मद्वारे व्यवहार पूर्ण होईल तेव्हा सेवा प्रदात्यास पेमेंट दिले जाईल.
• e-RUPI हे एक प्रीपेड पेमेंट प्लॅटफॉर्म आहे ज्यात कोणत्याही सेवा पुरवठादाराला पेमेंट देण्याची आवश्यकता नसते.
• या प्लॅटफॉर्मचा उपयोग सरकार-प्रायोजित औषधोपचार आणि पौष्टिक सहाय्य कार्यक्रमांतर्गत सेवा प्रदान करण्यासाठी देखील केला जाऊ शकतो.

e-RUPI चे फायदे

अंतिम वापरकर्त्यास फायदे

• लाभार्थ्याला ई-व्हाउचरचे प्रिंट आउट बाळगण्याची आवश्यकता नाही.
• सोपे विमोचन- विमोचन प्रक्रियेच्या केवळ दोन स्टेप्स आहेत.
• लाभार्थ्यांना वैयक्तिक माहिती उघड करण्याची गरज नाही, त्यांची गोपनीयता सुरक्षित आहे याची खात्री करण्याची गरज नाही.
• व्हाउचर रिडीम करणाऱ्या युजर्सना डिजिटल पेमेंट ॲप किंवा बँक खात्याची गरज नाही; त्यांना मोबाईल फोन आणि ई-व्हाउचरची गरज आहे.

 व्यापाऱ्यांना फायदे

• सहज आणि सुरक्षित - लाभार्थी एक व्हेरिफिकेशन कोड शेअर करतो जो व्हाउचर अधिकृत करतो.
• पेमेंट कलेक्शन हे विना टेन्शन आणि काॅन्टॅक्टलेस आहे - कॅश रक्कम किंवा क्रेडिट कार्ड हाताळणे आवश्यक नाही.
• व्हाउचर परत घेणाऱ्या ग्राहकांना डिजिटल पेमेंट किंवा बँक खात्यासाठी अर्जाची गरज नाही; त्यांना मोबाईल फोन आणि ई-व्हाउचरची गरज आहे.

कॉर्पोरेट्सना फायदे

• कॉर्पोरेट्स e-RUPI प्रीपेड व्हाउचर जारी करून त्यांच्या कामगारांचे कल्याण होण्यास मदत करू शकतात.
• हा एक पूर्णपणे डिजिटल व्यवहार आहे, यात भौतिक (कार्ड / व्हाउचर) जारी करण्याची आवश्यकता नसते, परिणामी खर्चात बचत होते.
• व्हाउचर विमोचन दृश्यमानता - जारीकर्ता व्हाउचर विमोचनावर ट्रॅक ठेवू शकतो.
• व्हाउचर वितरण जे जलद, सुरक्षित आणि काॅन्टॅक्टलेस आहे.

e-RUPI डिजिटल पेमेंट प्लॅटफॉर्मचे उपयोग

e-RUPI चा वापर करून व्यवहार संपल्यानंतरच सेवा पुरवठादाराची फी भरली जाणार आहे. हा पेमेंट प्लॅटफॉर्म प्रीपेड असेल. अशा प्रकारे, मध्यस्थाला सेवा प्रदात्याचे पैसे देण्याची आवश्यकता भासणार नाही. 

त्याव्यतिरिक्त, या प्लॅटफॉर्मचा उपयोग औषधे आणि पोषण आहारविषयक मदत पुरवणाऱ्या योजनांअंतर्गत सेवा देण्यासाठी केला जाऊ शकतो: आई आणि बाल कल्याण योजना, क्षयरोग निर्मूलन कार्यक्रम, आयुष्मान भारत पंतप्रधान जन आरोग्य योजनेंतर्गत औषध आणि निदान, खत अनुदान इत्यादी. 

व्यावसायिक क्षेत्र कर्मचारी कल्याण आणि कॉर्पोरेट सामाजिक जबाबदारी प्रकल्पांसाठी देखील या डिजिटल टोकनचा वापर करू शकते. हे सामाजिक सेवांचे लीक-प्रूफ नाविन्यपूर्ण वितरण प्रदान करेल.

e-RUPI डिजिटल चलनापेक्षा कसा वेगळा आहे?

भारत मंत्रालय आणि आरबीआय आधीच मध्यवर्ती बँकेच्या डिजिटल चलनावर काम करत आहेत. e-RUPI लागू केल्यामुळे डिजिटल चलनाच्या व्यवहार्यतेसाठी आवश्यक असलेल्या डिजिटल पेमेंट्सच्या बनावटीमध्ये काय त्रुटी आहेत त्या दिसू शकतात. खरं तर, e-RUPI ला अजूनही भारतीय रुपयाची मूलभूत मालमत्ता म्हणून पाठिंबा आहे. त्याचा उद्देश त्याला आभासी चलनांपासून वेगळे करतो आणि व्हाउचर-आधारित पेमेंट सिस्टमच्या जवळ आणतो.

सेंट्रल बँक डिजिटल करन्सी (सीबीडीसी) म्हणजे काय?

सेंट्रल बँक ऑफ इंडियाने असे म्हटले आहे की, सेंट्रल बँक डिजिटल करन्सी अर्थात सीबीडीसी विभागांत तैनात केली जाईल. आरबीआयने प्रकाशित केलेल्या रुपयाप्रमाणे सीबीडीसी हे देशाच्या वास्तविक अधिकृत मान्यता असलेल्या पैशाच्या इलेक्ट्रॉनिक समतुल्य आहेत. बँकिंग प्रणालीच्या दृष्टीकोनातून सीबीडीसी का आवश्यक बनत आहेत याचा आणखी एक तर्क म्हणजे क्रिप्टोकरन्सीसारख्या खाजगी आभासी चलनांचा उदय. सेंट्रल बँकेचे डेप्युटी गव्हर्नर टी. राबी शंकर यांनी 23 जुलै 2021 रोजी एका वेबिनारमध्ये सांगितले की, सीबीडीसीला केवळ पेमेंट्स स्ट्रक्चरमध्ये आणलेल्या भत्त्यांसाठीच नव्हे, तर अस्थिर खाजगी व्हीसीच्या (जसे की क्रिप्टोकरन्सी आणि बिटकॉइन्स) परिस्थितीत नागरिकांचे संरक्षण करण्यासाठी देखील आवश्यक असू शकते.

सेंट्रल बँकेचे गव्हर्नर शक्तिकांत दास यांनी यापूर्वी क्रिप्टोकरन्सीविषयी चिंता व्यक्त केली असली तरी, सीबीडीसीच्या समर्थनार्थ मिंट स्ट्रीटच्या विचारसरणीत सध्या बदल झाल्याचे दिसते.सीबीडीसी संकल्पनात्मकदृष्ट्या कागदी चलनाच्या समतुल्य आहेत, परंतु त्यांच्या अंमलबजावणीमध्ये मूलभूत कायदेशीर प्रणालीत बदल केले जातील, कारण सध्याच्या कायद्यामध्ये प्रामुख्याने नोटांवर लक्ष केंद्रित केले आहे.

हेही वाचा : कलम 87ए अंतर्गत आयकर सूट

निष्कर्ष

शेवटी, e-RUPI सारख्या नवीन टूलच्या सुरक्षित आणि व्यापक वापरास प्रोत्साहित करण्यासाठी आपण डिजिटल साक्षरतेवर मोठा भर दिला पाहिजे. UPI पेमेंटच्या आगमनामुळे फसवणूकीची आकडा वाढला होता, यात प्रामुख्याने  क्यूआर कोड आणि इतर तंत्रांचा वापर केला जात होता आणि ज्या ग्राहकांना याविषयी काहीच माहिती नाही अशा ग्राहकांना जाळ्यात ओढले जात होते. यापैकी काही फसवणूकीकडे e-RUPI द्वारे लक्ष दिले जाऊ शकते, परंतु तंत्रज्ञानाची चांगली माहिती नसलेल्या काही लोकांना आव्हानांचा सामना करावा लागू शकतो. डिजिटल साक्षरता मोहिमेने गोपनीयतेची संस्कृती निर्माण करणे, वैयक्तिक माहितीचे संरक्षण करणे आणि लाभार्थ्यांना डिजिटल उपकरणांचा सुरक्षित आणि विश्वसनीय वापर करण्याचे प्रशिक्षण देण्यावर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. हे एक असे क्षेत्र आहे जिथे सर्व इकोसिस्टम भागधारकांना अधिक जवळून एकत्र काम करण्याची आवश्यकता असेल. 

उपेक्षित आणि गरीब लोकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी लक्ष्यित कार्यक्रम e-RUPI ने स्वत: साठी निश्चित केलेली समावेशाची उद्दीष्टे साध्य करण्यात मदत करेल. विद्यमान इकोसिस्टमच्या समस्यांना सामोरे जाताना, e-RUPI कदाचित गेम-चेंजर नसेलही, परंतु निःसंशयपणे ते एक पाऊल पुढे आहे. त्याचे यश अनुकूल वातावरण आणि परिस्थितीवर अवलंबून आहे, ज्यामुळे शेवटी भारताला डिजिटल प्रांतात पाय घट्ट रोवता येईल.

तुम्हाला पेमेंट मॅनेजमेंट आणि जीएसटीमध्ये समस्या आहेत का? आयकर किंवा जीएसटी भरणे, स्टाफ मॅनेजमेंट आणि अजूनही यासारख्या बऱ्याच गोष्टींसाठी Khatabook ॲप इन्स्टाॅल करा, जे आहे बिजनेसच्या सर्वच गोष्टींसाठी वन-स्टॉप सोल्यूशन. आजच डाउनलोड करा!