भारतात जीएसटीचे प्रकार - सीजीएसटी, एसजीएसटी आणि आयजीएसटी म्हणजे काय?

भारतातील जीएसटीने सेवा कर, व्हॅट आणि उत्पादन शुल्क यासारख्या इतर विविध करांची जागा घेतली आहे. जीएसटी अधिनियम 29 मार्च 2017 रोजी पारित करण्यात आला आणि त्याची अंमलबजावणी 1 जुलै 2017 रोजी 101 वी घटनादुरूस्ती करून भारत सरकारने मंजूर केली. जीएसटी हा संपूर्ण भारतात एक स्वतंत्र आणि एकच कर कायदा आहे. जीएसटीचे विविध प्रकार सीजीएसटी, एसजीएसटी, यूटीजीएसटी आणि आयजीएसटी आहेत आणि कायदे संपूर्ण देशासाठी समान आहेत. जीएसटी पुरवलेल्या वस्तू आणि सेवांच्या मूल्यांवर अवलंबून असते.

प्रमुख कर स्लॅब 0%, 5%, 12%, 18% आणि 28%आहेत. स्वस्त आणि अत्यावश्यक वस्तू आणि सेवा 0% श्रेणीत येतात, तर अधिक महाग आणि विलासी वस्तू 28% श्रेणीत येतात.

भारतात जीएसटीचे प्रकार

भारतात जीएसटीचे प्रकार, जसे की, सीजीएसटी, एसजीएसटी, यूटीजीएसटी आणि आयजीएसटी असून त्यांचे विशिष्ट कर दर आहेत. हे दर भारत सरकारने निश्चित केले असून त्यांनी ठरवल्याप्रमाणे लागू होतात.

जीएसटीचे किती प्रकार आहेत?

जीएसटीचे तीन प्रकार आहेत:

• सीजीएसटी (केंद्रीय वस्तू आणि सेवा कर)

• एसजीएसटी (राज्य वस्तू आणि सेवा कर)

• यूटीजीसएसटी (केंद्रशासित प्रदेश वस्तू आणि सेवा कर)

• आयजीएसटी (एकात्मिक वस्तू आणि सेवा कर)

एसजीएसटी म्हणजे काय?

राज्य वस्तू आणि सेवा कर हा जीएसटीच्या प्रकारांपैकी एक आहे ज्याला विशेष राज्याची सरकार लागू करते. राज्य सरकार राज्यातील वस्तू आणि सेवांवर कर आकारते (आंतरराज्य, उदाहरणार्थ म्हैसूर), आणि कलेक्ट केलेल्या महसुलाचा एकमेव लाभार्थी राज्य सरकार आहे.

• एसजीएसटी विविध राज्यस्तरीय करांची जागा घेते जसे की लॉटरी कर, लक्झरी कर, व्हॅट, खरेदी कर आणि विक्री कर.

• तथापि, जर मालाचा व्यवहार आंतरराज्य (राज्याबाहेर) होत असल्यास, एसजीएसटी आणि सीजीएसटी दोन्ही लागू होतात. परंतु, जर वस्तू आणि सेवांचे व्यवहार राज्यात असतील तर फक्त एसजीएसटी लावला जातो.
• जीएसटीचा दर दोन प्रकारच्या जीएसटीमध्ये समान रुपात विभागला आहे. उदाहरणार्थ, जेव्हा व्यापारी त्यांच्या वस्तू राज्यात विकतात, तेव्हा त्यांना SGST आणि CGST भरावा लागतो. SGST मधून मिळणारा महसूल राज्य सरकारचा आणि CGST मधून मिळणारा महसूल केंद्र सरकारचा आहे.
• विविध वस्तू आणि सेवांची एसजीएसटी वेळोवेळी प्रकाशित केलेल्या सरकारी अधिसूचनेवर अवलंबून असते.

एसजीएसटी दर

सीजीएसटी म्हणजे काय?

केंद्रीय वस्तू आणि सेवा कर वस्तू आणि सेवांच्या आंतरराज्य (राज्यात) पुरवठ्यावर लागू होतो. केंद्र सरकार त्यावर कर लावते. सीजीएसटी अधिनियम हा या प्रकारच्या जीएसटीला नियंत्रित करतो. येथे, सीजीएसटीमधून मिळणारा महसूल एसजीएसटीसोबत गोळा केला जातो आणि केंद्र व राज्य सरकारमध्ये विभागला जातो.

उदाहरणार्थ, जेव्हा एखादा व्यापारी राज्यात व्यवहार करतो, तेव्हा मालावर एसजीएसटी आणि सीजीएसटीसोबत कर लावला जातो. जीएसटीचा दर एसजीएसटी आणि सीजीएसटीमध्ये समान प्रमाणात विभागला गेला आहे, तर सीजीएसटीअंतर्गत गोळा केलेला महसूल केंद्र सरकारचा आहे.

सीजीएसटी दर

आयजीएसटी म्हणजे काय?

एकात्मिक वस्तू आणि सेवा कर हा जीएसटीचा एक प्रकार आहे, जिथे माल आणि सेवांच्या आंतरराज्य पुरवठ्यावर कर लागू होतो. हा जीएसटी प्रकार आयात आणि निर्यात केलेल्या वस्तू आणि सेवांवर आकारल्या जातो. आयजीएसटी कायदा त्यावर नियंत्रण ठेवतो आणि आयजीएसटी कलेक्शनसाठी केंद्र सरकारवर जबाबदार आहे.

कलेक्ट केलेला आयजीएसटी केंद्र आणि राज्य सरकारच्या भागांमध्ये  विभागल्या जातो. आयजीएसटीचा राज्य भाग त्या राज्याला प्रदान केला जातो, जिथे वस्तू आणि सेवा प्राप्त होतात आणि उर्वरित आयजीएसटी केंद्र सरकारकडे जातो.

आयजीएसटी दर

यूजीएसटी म्हणजे काय?

केंद्रशासित प्रदेश वस्तू आणि सेवा कर हा केंद्रशासित प्रदेशातील वस्तू आणि सेवांवर आकारण्यात येणारा जीएसटीचा एक प्रकार आहे. हे एसजीएसटीसारखेच आहे परंतु, केवळ केंद्रशासित प्रदेशांना लागू होते.

यूजीएसटी पाँडेचेरी आणि दिल्लीसह दादरा, नगर हवेली, चंदीगड, अंदमान आणि निकोबारमध्ये लागू आहे. येथे सरकारने जमा केलेला महसूल केंद्रशासित प्रदेश सरकारचा आहे. यूजीएसटी हे एसजीएसटीची बदली असल्याने ते सीजीएसटीसोबत कलेक्ट केले जाते.

जीएसटी कसा ठरवला जातो?

• वस्तू आणि सेवांच्या विक्रेता आणि खरेदीदाराच्या स्थानावर आधारित जीएसटी निश्चित केला जातो.

• सीजीएसटी आणि एसजीएसटी वस्तू आणि सेवांच्या आंतरराज्य पुरवठ्यावर लागू होतात. याउलट, आयजीएसटी वस्तू आणि सेवांच्या आंतरराज्य पुरवठ्यावर लागू होते.

• अशा प्रकारे, आयजीएसटी दर हे सीजीएसटी आणि एसजीएसटी दरांचे संयोजन आहे.

जीएसटीची उद्दिष्टे

जीएसटीची प्रमुख उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत

• अन्य करांचे उच्चाटन - जीएसटी कायदा लागू केल्यामुळे इतर अप्रत्यक्ष कर बदलले गेले. मुख्य कर जीएसटीमध्ये विभागले गेले आहेत.
• सुसंगतता वाढवते - एमएसएमई किंवा लघु उद्योगांसाठी कर अनुपालन सोपे आहे. याव्यतिरिक्त, एकच कर उपस्थिती रिटर्न भरण्याची प्रक्रिया सोपी करते.
• पारदर्शकता वाढते - जीएसटी भ्रष्टाचाराच्या शक्यतेला कमी करते आणि पारदर्शकता वाढवते. उदाहरणार्थ, व्यवसायांमध्ये चुकीच्या इनपुट टॅक्स क्रेडिटची शक्यता कमी होते.
• किंमत कमी करते -जीएसटी बिल मागील कर-ऑन-कर प्रणाली काढून टाकते तसेच, निव्वळ मूल्यवर्धित भागावर कर आकारते आणि वस्तूंच्या किंमती कमी करते.
• देशाचा महसूल वाढीला चालणा देणे - मोठ्या प्रमाणात कर-ते-जीडीपी गुणोत्तर सरकारी महसूल वाढीस सूचित करते, जे एका निरोगी अर्थव्यवस्थेचे चित्र दर्शवते. याव्यतिरिक्त, व्यापक कर आधार आणि अधिक कर अनुपालन जीएसटी ऑपरेशन्समधून सरकारी उत्पन्नात वाढ होवू शकते.
• उच्च कार्यक्षमता आणि उत्पादकता - भारतातील जीएसटी लॉजिस्टिकल निर्बंध आणि इनपुट टॅक्स क्रेडिटसाठी वेळ घेणारी फाईल प्रक्रिया दूर करण्याचा मानस आहे. शिवाय, प्रवेश कर काढल्यामुळे, व्यवसायांची उत्पादकता पातळी वाढण्याचा अंदाज आहे.

जीएसटीची आवश्यकता का झाली?

• जीएसटी ही भारतातील सर्वांत मोठी आणि सर्वांत महत्वाची कर सुधारणा आहे. विविध अप्रत्यक्ष करांचा जीएसटीमध्ये समावेश केल्याने वस्तुनिर्माण आणि उत्पादन खर्च कमी होतो आणि देशाच्या आर्थिक वाढीस मदत होते.
• व्हॅटचे दर आणि नियम राज्यानुसार वेगवेगळे आहेत. तसेच, हे लक्षात आले आहे की गुंतवणूकदारांना भुरळ घालण्यासाठी राज्ये हे दर कमी करण्याचा प्रयत्न करतात. यामुळे केंद्र सरकार तसेच इतर राज्य सरकारांना महसूला नुकसान होते.

दुसरीकडे, जीएसटी, सर्व राज्यांमध्ये मानक कर नियम लागू करते, ज्यामध्ये विविध व्यवसायांचा समावेश आहे. पूर्व निर्धारित आणि पूर्व-मंजूर सूत्रानुसार,  या प्रकरणात केंद्र आणि राज्य सरकारांमध्ये कर वितरित केले जातात. शिवाय, कोणतेही अतिरिक्त राज्य कर आकारले नसल्यामुळे देशभरात सेवा आणि वस्तूंची एकसमान विक्री करणे खूप सोपे आहे.

जीएसटीची वैशिष्ट्ये

• जीएसटी अंतर्गत नोंदणीकृत प्रत्येक व्यवसायाला जीएसटी कायद्यांतर्गत वस्तू आणि सेवा कर ओळख क्रमांक (जीएसटीआयएन) किंवा जीएसटी क्रमांक प्राप्त होतो. हा जीएसटीआयएन जीएसटी अधिकाऱ्यांना जीएसटीची बाकी आणि व्यवहारांवर ट्रक ठेवायला मदत करतो.
• जीएसटी अंतर्गत प्रथम नोंदणी केल्याशिवाय कोणताही व्यवसाय किंवा संस्था काम करू शकत नाही. अपूर्ण जीएसटी रिटर्न्स भरल्यामुळे इनपुट टॅक्स क्रेडिट मिळत नाही तसेच, दंडही आकारला जातो.
• जीएसटीऐयन मूलतः वैधतेचे प्रतीक आहे. हे ग्राहक, ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्म, सार्वजनिक निविदा, आर्थिक कंपन्या, कॉर्पोरेट्स आणि इतरांसाठी तुमच्या ब्रँडच्या ओळखीत योगदान देते.
• जीएसटी एक सरलीकृत नोंदणी योजना प्रदान करते, जी रचना योजना म्हणून ओळखली जाते. वैयक्तिक व्यवसायासाठी ही एक सोपी आणि सरळ योजना आहे. हे वेळ घेणाऱ्या जीएसटीच्या गरजांना दूर करते आणि उलाढालीच्या पूर्वनिर्धारित दराने जीएसटी भरते.
• भारतात जीएसटीमुळे काही तोटेही झाले आहेत जसे की खर्चात वाढ, विशेषत: सॉफ्टवेअरमुळे व्यवसायांचा परिचालन खर्च वाढतो. म्हणून, यामुळे व्यवसायाच्या कामात जटिलता वाढली आहे.

निष्कर्ष

वस्तू आणि सेवा कराने (जीएसटी) राज्य आणि केंद्र सरकारांकडून आकारलेल्या अंदाजे 17 अप्रत्यक्ष करांची जागा घेतली आहे. तथापि, प्रत्येक राज्याच्या कर नियमांच्या वेगवेगळ्या संचांमुळे, कर प्रणालीमध्ये एकसारखेपणाचा अभाव होता. परिणामी, अंतर्गत व्यापार आणि वाणिज्य धोक्यात आले आणि करचोरी ही चिंतेची बाब होती. जीएसटीच्या अंमलबजावणीमुळे या सर्व अडचणी दूर झाल्या आहेत.

सतत विचारले जाणारे प्रश्न

भारतात जीएसटीचे किती प्रकार आहेत?

भारतात जीएसटी 3 प्रकारात विभागला गेला आहे. ते सीजीएसटी (केंद्रीय वस्तू आणि सेवा कर), एसजीएसटी (राज्य वस्तू आणि सेवा कर)/यूटीजीएसटी (केंद्रशासित प्रदेश वस्तू आणि सेवा कर) आणि आयजीएसटी (एकात्मिक वस्तू आणि सेवा कर) आहेत.

भारतात सर्व GST श्रेणी लागू आहे?

होय, भारतात सर्व प्रकारचे जीएसटी लागू आहेत.

काही विशिष्ट वस्तूंना जीएसटीतून सूट आहे?

होय, पेट्रोलियम, नैसर्गिक वायू आणि हाय-स्पीड डिझेलसारख्या काही वस्तू आणि सेवा जीएसटीअंतर्गत येत नाहीत.

जीएसटी भरणे अनिवार्य आहे का?

होय, व्यवसायांना GST रिटर्न भरणे आवश्यक आहे. दिलेल्या कालावधीत व्यवहार कमी किंवा झाला नसला तरीही, तुम्हाला रिटर्न भरणे आवश्यक आहे. अन्यथा, यामुळे नंतरच्या परताव्यावेळी अडचणी येवू शकतात, परिणामी दंड होऊ शकतो.

सीजीएसटी, एसजीएसटी, आयजीएसटी आणि यूजीएसटीचे पूर्ण फॉर्म काय आहेत?

सीजीएसटी म्हणजे केंद्रीय वस्तू आणि सेवा कर, एसजीएसटी म्हणजे राज्य वस्तू आणि सेवा कर, आयजीएसटी म्हणजे एकात्मिक वस्तू आणि सेवा कर, आणि यूजीएसटी म्हणजे केंद्रशासित प्रदेश वस्तू आणि सेवा कर.

जीएसटी रिटर्न कधी भरावे?

जीएसटी रिटर्न किंवा जीएसटीआर हा एक रेकॉर्ड आहे जो करदात्यांनी निश्चित तारखेच्या आत दाखल करणे आवश्यक आहे. रेकॉर्डमध्ये उत्पन्न, खरेदी आणि खर्चाची माहिती असते आणि ती एखाद्या व्यक्तीच्या कर बोजाची गणना करण्यासाठी प्रभावी ठरते.

जीएसटीची गणना कशी केली जाते?

जीएसटी भारतात शुल्क आकारण्यायोग्य, इनबाउंड आणि आउटबाउंड वस्तू आणि सेवांवर देय जीएसटीची बेरीज म्हणून निश्चित केले जाते. हे एकूण प्रत्येक महिन्यासाठी स्वतंत्रपणे निर्धारित केले जाते आणि दरमहा तुमचा जीएसटी रिटर्न भरताना तुम्ही कराची गणना केलेली रक्कम भरणे आवश्यक आहे.